АТАТЕКТІ ТАНУ – АДАМИ ҚАСИЕТ

Арғы-бергі ататек шежіресін түгендеуге кіріскен бүгінгі қазақ руларының рухани үдерісінде тағы бір үлкен жаналық орын алып отыр. Атап айтқанда, өз кезінде ұлтымыздың үстін-құрылымын жасақтауға қатысқан қабырғалы тайпасы ежелгі қыпшақтардың еліміздің әр қиырын, әсіресе, оңтүстік пен орталық Сарыарқа жеріне қоныс тепкен қазіргі ұрпақтарының ұйғарымымен «92-БАҒЛЫ ҚЫПШАҚ» атты қомпомдық Аташежіре кітабы шығаруға қолға алынды. 2009 жылы аталған нәселді еңбектің І-ші томы «Бұрынғ-ата ұрпақтары» тарамы бойынша жарық көріп еді. Оған негізінен қыпшақтардың тарихы қамтылған да, ал бұлтында бутағының тек ататек шежіресі сызба бойынша тарқатылған. Енді міне, «Торы-ата ұрпақтары» атауымен ағайынның ІІ-ші том кітабы да қолымызға тиді. Ұрпақтар сабақтастығын жалғастырсын деген осы игі қадамның өмірлік қажеттіліктен туындап жатқандығын да тұспалдауға болады.

Қоғамдағы зорлық зомбылық айма шоғынғанымызда, шынайы ұлттық негізден қол үзген бір сыңсық кезеңіміз кезінде, тарихтың терең қойнауынан шырақ жанды…

Тегінде Қазақ халқында ұлттық және оның тарихын тану алдымен қазақ рулары мен тайпаларының аталар шежіресін түгендеуден басталары хақ. Әр отбасына сол ата шежіресі әрбір отбасының жан-жақты тағлым тәрбиесінің өлшемі іспеттес болған. Қайсыбір әулет меседе әулетті атсалсқ да олардың әрағайынсының арынан басталатын өзіндік тұпталап жиналмасы бар. Ал қазақ руларының шын мәнінде түп-түянақ ата тарихы тым ерте заманлардан тамыр тартатыны рулардың түпнегізі «Қыпшақ» руы.

Әлемге әйгілі Британ энциклопедиясында былай деп жазылған екен: «Асыл тегінде қазақ халқы Алтын орда халқының бөлігін құраған қыпшақ тайпаларын қалыптастырған» (Британ энциклопедиясы (микропедия), 10 т.196 бет). Біздіңше, бұл құрым пен сенімге лайық тұжырым тек-тек анықтамасы керек.

Жалпы Еуразияның алып кеңістігіне кеңінен атой салып, мыңдаған жылдар тіршілік кешіп, суперэтнос санатында қалыптасқан қыпшақтар осынау үлкен ауқымдағы тағдырын, тарихын яғни, көшпелі, бүгінгі мен болашақтарына мұра істер, соқталы сопақтарды қалдырды. Мұның танымдық, тағлымдық таңбасы әлемдік мұрағат, дерексіздендірілген дала айшығы қалпында жатыр.

Айталық, ойғызған қыпшақтар осыдан төрт мың жыл бұрын белгілі болған деген мәліметтер келтіріледі. Яғни заманымыздан бұрынғы 201 жылқы жарлық кезеңдер Цин-Ма-Циз-нің «Тарихи жазбалар» жинағында Селенге алқабындағы жартастарда бейнеленген көріністе, 759 жылқы Селенге өлкесіндегі тастағы жазбада жазылған.

Тоғыз-Оғыз қыпшаққа жеткен тарихи танымда қыпшақтардың қалыптасуы XI ғасырға дейінгі тарихтағылардың бірі тайпалық одақ ретінде қаралады. Осыдан бастап Қыпшақтардың қазақ халқының қалыптасуына ықпал еткенін аңғартады.

Қыпшақ этнонимі ежелгі түркі тілінде «қышқыл» деген мағынаны білдіреді. Қыпшақтар ежелгі заманнан бері XI–XII ғасырдан бастап, әскери құрылымы дамыған халықтарға айналғандығын айта аламыз, өйткені, осы даладағы көне халықтардың қолында болып, ұрпақтан ұрпаққа жалғасып келген әскери билік, күш, солардан алынған сардарлық қолында болды.

“Кодекс Куманикус” (Қыпшақ сөздігі) жазылды.

Қыпшақ тілі қазіргі Қазақстан аумағының негізгі бөлігіне таралды. Түркі тілдес халықтардың аса құнды мәдени ескерткіші Қожа Ахмет Ясауидің “Диуани Һикмет” (Даналық кітабы) атты еңбегінің лексикасы да XII ғасырдағы қыпшақ тіліне тән. Орта ғасырдағы Қыпшақтардың дара тұлғалары мен тарихи оқиғалары, аңыздары мен эпостарында бейнеленген “Қобыланды батыр жыры”, сондай-ақ, ауыз әдебиетінің мақал-мәтелдер, шешендік сөздер, жұмбақтар, өлеңдер т.б. стихиялы үлгілері сақталған “Кодекс Куманикус” (Қыпшақ сөздігі) еңбегі жалпы жұртқа мәлім деп Л.А.Арғынбаев, М.Мұқанов, В.Востров өздерінің “Қазақ шежіресі жайында” атты тағылымда таптырмас еңбегінде жазды.

Ал “Ана тілі” газетінің жинақтап бастырылуымен жарық көрген “Қазақ шежіресі” атты кітапта “Қыпшақ-қазақ халық мен қазақ тілінің қалыптасуына ерекше үлес қосқан, тарихи деректерге көне замандардан белгілі тайпа. Бұл дәуірлерде оның атақ-даңқы тек қана түрік жұртының арасында ғана аспанға қоймай, бүткіл Европа мен Араб елдерінде де әйгілі болыпты. Қыпшақ атауы барлық түрік халықтарының дерлік шежіресінде ең маңдай алды рулардың бірі болып саналады. Алтай мен Еділ арасын “Қыпшақ даласы” аталыпты. Моңғол кезеңінен кейін Алтын Орда Қазақ, Ноғай, Өзбек, Қазақ, Қарақалпақ халықтарына айналған. Қазақ шежіресінде Қыпшақ руының бір атасы болып саналатын Қарақыпшақтар, Тарақ, Еноғарақ, Өзбек, Түрікпен, Қырғыз, Қазақ, Қарақалпақ халықтарының арасында жұрттың бірі болып табылады, олардың ұлт болып қалыптасуына жарқын үлес қосты”, – деп жазды.

Бұдан бөлек Шыңғысхан шапқыншылығынан бұрын және соның тұсында шыққан Еуропа тарихнамасында, әсіресе, венгр, армян және Византия жазбаларында қыпшақ тілі, салт-дәстүрлерін сақтап отырғандығын әмбеге мәлім. Бұл тақырыпта әңгіме қозғағанда қыпшақ тілінің орта ғасырлық Арменияда мемлекеттік рәсми, ғылыми тіл ретінде қолданылғандығын, жалпы Қап тауындағы тарихтан бабаларымыздың ізін ешкітед зерттеген жанның сөзсіз олжаға кенелетіндігін де, әділдік үшін айта айтқанымыз абзал.

Біздің ата тарихқа өзіміздің діттеген тақырыбымыз бойынша жасалған қысқаша ой шолумыз осымен тамам. Ал енді мынау көптомдық «92 баулы Қыпшақ» Аташежіресінің екінші “Торы-ата ұрпақтары” атты жаңа ғана қолымызға тиіп жатқан кітабын келер ұрпаққа мынабыса айтар едік. Бұл еңбексті ең алдымен арғы-бергі ататек түзілісін генеологиялық тұрғыдан, туыстық тармақтар негізінде күллі ағайын болып зерттеп, зерделеп, тістірнектіп, жинақтап, тұнып тұрған мағлұмат баспа бетінде түсіріп шежіре жасағандықтан да туысқандық атау тарихына қосылған үлесі болып қалады. Әсіресе, әр әулетінің орта есеппен 30 жас шамасында мөлшерлеп алсақ, осы орайда, 30-дан астам атаның туыстық тізбегі қамтылды десек, әр әулеттің кем соққанда 1000 жылдан астам қамтылған көші-қон, тарихын айғақтап тұрғаны да хақ. Әсіресе, Кешегі көне көз, көнекөз қариялардан жинақ күйінде тізіліп жатқан мәнді-мағыналы сөз, шежірелердің, соның тұнып тұрған сырларының естелігі, үрімдері, атынан нам солардың ізін басқан мұрагерлері, соның тұнып тұрған ізі кеудесі ояу, көзі ашық азаматтардың керуен көшін әрі өрісте қоғамдағы тұрғанда тұп-түянақ, зузуаттық құнды дүниенің өшпей жатқа түсіп қалуы қуантады. Керек десеңіз бұл иманды, салмақты тағлым қазынасы.

Асылы, ататекті тану – адами қасиет деп білеміз.